نوسه‌ر : مه‌جید موختاری
وه‌رگێران: محه‌مه‌د حه‌سه‌ن
زۆربه‌ی وڵاتانی ناوچه‌ی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست گیرۆده‌ی سیسته‌می سیاسی نادیمۆکراتیکن. ئه‌م سیسته‌مانه به هۆی لاوازی ره‌وابونیانه‌وه(به‌شداری کردنی خه‌ڵک) ستراتیژی ئاسایشی خۆیان له سه‌ر بنه‌مای لێوه‌شاوه‌یی(کارامه‌یی) دامۆده‌زگا حکومیه‌کان داده‌رێژن. رێبه‌رانی ئه‌م وه‌ڵاتانه پێیان وایه که به له‌به‌رده‌ست دا بوونی ده‌زگائاسایشیه داپڵۆسێنه‌ره‌کان و پشتیوانی ده‌ره‌کی و هه‌روه‌ها تاراده‌یه‌ک سه‌رکه‌وتن له بواری ئابوری ده‌توانن ره‌زامه‌ندی خه‌ڵکه‌کانیان به‌ده‌ست بێنن و رێگری بکه‌ن له بزوتنه‌وه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان.
به بڕوای ئه‌وان ، ناره‌زایه‌تیه جه‌ماوه‌ریه‌کان و چالاکیه به کۆمه‌ڵه‌کان نابێته هۆی روخانی رژیمه سیاسیه‌که‌یان و ته‌نیا دروست بوونی که‌لێن له نێوان ده‌سته‌بژاری ده‌سه‌ڵاتدایه که ده‌توانێت هۆکاره‌کانی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سیسته‌مه‌کانیان فه‌راهه‌م بکات. هه‌ر به‌م هۆیه‌شه‌وه هه‌وڵ ده‌ده‌ن که به یه‌کده‌ست کردنی ده‌سه‌ڵاته‌که‌یان و بردنه‌سه‌ره‌وه‌ی ئۆتۆریته‌که‌یان و سازدانی پێوه‌ندی نزیک له گه‌ڵ زلهێزه‌کانی جیهان، ئاسایشی رژیمه‌که‌یان دابین بکه‌ن. له روانگه‌ی ئه‌وانه‌وه، بردنه‌سه‌ره‌وه‌ی کارامه‌یی هه‌ندێک له داموده‌زگاکانی حکومه‌ت که راسته‌وخۆ له گه‌ڵ خه‌ڵک دا له پێوه‌ندی دان ، ده‌توانێت لاوازی نه‌بوونی ره‌وابونیان وه‌شارێت و به‌رده‌وام بونی ده‌سه‌ڵاته‌که‌یان گه‌رنتی بکات.
هه‌رچه‌نده ئه‌گه‌ری ئه‌وه هه‌یه که وه‌ها تێگه‌یشتنێک له هه‌لومه‌رجێکی خوازراودا بتوانێت تا راده‌یه‌ک لاوازیه‌کانی سیسته‌می سیاسی ناراوا یان خاوه‌نی ره‌وابونێکی که‌م قه‌ره‌بوو بکاته‌وه، به‌ڵام به دڵنیایه‌وه ، ناتوانێت جێگای چۆڵی ره‌وابوون داگرێته‌وه و کارتێکردنی چه‌مکی ره‌وابوون ده‌سته‌به‌ر بکات. ئه‌و روداوه‌ی له عێراق رویدا و بووه هۆی هێرشهێنانی هه‌ردوو وه‌ڵاتی ئه‌مریکا و به‌ریتانیا بۆ سه‌ر ئه‌و وڵاته رێک ئه‌وه ده‌رده‌خات که کارامه‌یی ناتوانێت ئاڵتێرناتیڤێک بێت بۆ ره‌وابوون.
رژیمی عێراق له گه‌ڵئه‌وه‌شدا خاوه‌نی ده‌زگاگه‌لی حکومه‌تی کارامه و سیسته‌مێکی سیاسی به‌هێز بوو، به‌و هۆیه‌ی ره‌وابوون و په‌سندبوونی جه‌ماوه‌ری نه‌بوو ، به ئاسانی که‌وته به‌ر په‌لامار و به هۆی به‌ره‌نگاری نه‌کردنی جه‌ماوه‌ری زۆر به‌خێرایی و به سانایی هه‌ڵوه‌شایه‌وه.
بۆیه سیسته‌مه سیاسیه‌کانی ناوچه‌که به په‌ند وه‌رگرتن له وه‌ها نمونه‌یه‌ک دوچاری هه‌ڵه نه‌بن و هه‌وڵ بده‌ن له سه‌ره‌تادا ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی وه‌ڵاته‌که‌یه له رێی پشتیوانی خه‌ڵک و بردنه‌سه‌ره‌وه‌ی ره‌وایی بوون و په‌سند بوونیان دابین بکه‌ن و له دوایش دا ئه‌و ره‌وابونه‌ی به ده‌ست هاتوه نه‌که‌نه قوربانی کارامه‌یی، هه‌ر ئه‌و کارامه‌یه‌ی له درێژخایه‌ن توانای کێبه‌رکێکردنی له گه‌ڵ ره‌وابوون دا نیه.هه‌ڵبه‌ت ده‌بێت بوترێت ئه‌و سیسته‌مانه‌ی که شان به شانی یه‌ک ره‌وابوون و کارامه‌یی ده‌سته‌به‌رده‌که‌ن ، ده‌توانن ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان مسۆگه‌ر بکه‌ن، به‌ڵام وه‌ک دیاره کارامه‌یی به‌ته‌نیا ناتوانێک کارکرده‌کان ره‌وابوون وه‌دی بهێنێت. هه‌ر بۆیه‌ش کارامه‌یی ئه‌و کاته‌ی ده‌توانێت بڕشتی ناوخۆیی و ده‌ره‌کی سیسته‌مه‌سیاسیه‌کان فراوانتر بکات که له زه‌مینی ره‌وابوون دا بێت. به‌م هۆیه‌شه‌وه زۆرینه‌ی خاوه‌ن راکان له‌و بڕوایه‌دان له سیسته‌می نوێی نێوده‌وڵه‌تی ،په‌یوه‌ندی نێوان دو بگۆڕی ره‌وایی سیسته‌می سیاسی و گوشاره ده‌ره‌کیه‌کان ، په‌یوه‌ندیه‌کی پێچه‌وانه‌یه، واته کاتێک ره‌وابوونی سیسته‌میکی سیاسی داده‌به‌زێت ئه‌وا ئه‌گه‌ری گوساره ده‌ره‌کیه‌کان له زیاد بووندا ده‌بێت و به پێچه‌وانه‌شه‌وه کاتێک ره‌وابونی سیسته‌مێک به‌رز ده‌بیته‌وه ئه‌وا ئه‌گه‌ری گوشاری ده‌ره‌کی که‌م ده‌بێته‌وه. هه‌ڵبه‌ت ده‌بێت ئه‌وه‌ش له‌به‌ر چاو بگرین له روانگه‌ی ئاسایشیه‌وه،به‌تایبه‌تی ئه‌و کاته‌ی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی وه‌ڵاتێک له روانگه‌ی هه‌ره‌شه ناوخۆیه‌کانه‌وه هه‌ڵده‌سه‌نگێندرێت،قه‌یران یان نه‌بوونی ره‌وابوونی سیسته‌مێکی سیاسی هه‌موکات به واتای روخانی سیسته‌می سیاسی دامه‌زراو نیه، به‌ڵکو تا ئه‌و کاته‌ی حکومه‌ت بتوانێت به سودوه‌رگرتن له ده‌زگا ئاسایشی و سه‌ربازیه‌کان به‌رهه‌ڵستکاریه‌کان دامرکێنێته‌وه و نارازیه‌کان سه‌رکوت بکات، به‌رده‌وام ده‌بێت،به‌ڵام هه‌ر ئه‌م مژاره‌ش ده‌بێت هۆی ئه‌وه‌ی ئه‌و ره‌وابوونه لانی که‌مه‌ش له کیس بچێت. له‌م روه‌شه‌و رژیمی عێراق باشترین نمونه‌ی به‌ر ده‌سته. سه‌دام حسێن به بێ ئه‌وه‌ی لانی که‌می ره‌وابونیشی هه‌بێت ، هه‌ر له‌سه‌ر حوکم مایه‌وه هه‌ر ئه‌مه‌ش له ئه‌نجام دا بوه هۆی له‌ناوچونی.
ئه‌گه‌ر بێت پێوه‌ندی راسته‌وخۆی نێوان ره‌وابوون و ئاسایش قبوڵ بکه‌ین، ده‌بێت رژیمه‌سیاسیه‌کانی ناوچه‌که ئه‌وه به هه‌ند وه‌ربگرن که بۆ دابین کردنی ئاسایش نابێت پشت ئه‌ستور بن به ده‌ره‌وه و به پێچه‌وانه‌وه له پێناو داڕشتنه‌وه و سه‌رله‌نوێ سازکردنه‌وه‌ی ره‌وایی بونیان هه‌نگاو بنێن.
گۆڕينی رژیم (regime change) نمونه‌یه‌کی نوێیه که له‌م دوایانه‌دا بۆ دارشتنه‌وه و سه‌رله‌نوێ سازدانه‌وه‌ی ره‌وابوون خراوه‌ته رو. له‌م نمونه‌یه‌دا ، ئاڵوگۆری سیاسی ، رێسا سیاسیه‌کان و هێزه‌کانی ده‌زگا سه‌ره‌کیه‌کانی حکومه‌ت به‌و رێ و شوێنه یاسایانه‌ی له هه‌مان سیستم دا کاریان پێده‌کرێت ، چاکسازی له دۆخه‌که‌دا بکرێت و زه‌مینێکی کۆمه‌ڵایه‌تی هێمن دا ، که‌لێنه‌کانی نێوان ده‌سه‌ڵات و خه‌ڵک دابگیرێته‌وه.
له ئه‌مرۆدا که وڵاتانی ناچه‌که هیوابڕاو بوون له پاراستنی سیستمه‌که‌یان له ژێر سایه‌ی ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کی و ئه‌جندا بنه‌ماخوازه‌کان له به‌رامبه‌ر خۆیاندا ده‌بینن ، ئه‌و ئه‌جندایه‌ی بێجگه له سه‌روبن کردنی سیسته‌مه‌که به یه‌کجاری ئامانجێکی دیکه‌ی نیه، زیاتر له جاران هه‌ستیان به‌وه کردوه بۆ بردنه‌سه‌ره‌وه‌ی ره‌وابوون و له ئه‌نجام دا دابین کردنی ئاسایشی سیسته‌مه‌که‌یان ده‌بێت که‌ڵک له نمونه‌ی گۆڕانی سیسته‌م وه‌رگرن. ئه‌و هه‌نگاوانه‌ی له‌م ساڵانه‌ی رابردوودا وه‌ڵاتانی که‌نداو بۆ په‌ره‌پێدان به دیمۆکراسی هاویشتویانه، هه‌نگاونانه له سه‌ر ئه‌م ئاراسته‌یه؛وه‌ها ئاسایشێک هه‌م له به‌رامبه‌ر گوشاری ده‌ره‌کی خۆ راگره هه‌م یه‌کگرتویه‌کی ناوخۆیی پته‌و ده‌کا
