نوسه‌ر: داریوش ئاشوری
وه‌رگێران: محه‌مه‌د حه‌سه‌ن
وه‌رگێران: محه‌مه‌د حه‌سه‌ن
له سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م له ئه‌وروپا، له گه‌ڵ دروستبوونی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه مۆدێرنه‌کان، بیرمه‌ندانی زانسته سیاسیه‌کان هه‌وڵێکی زۆریان خسته‌گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ی پێناسه‌یه‌کی گشتگیر بۆ چه‌مکی نه‌ته‌وه بخه‌نه روو. له‌م پێناسه‌کردنانه‌دا پشتیان ده‌به‌ست به‌و فاکته‌رانه‌ی له پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌دا هه‌یه که رۆڵی یه‌کانگیرکار و یه‌کیه‌تی به‌خشیان هه‌یه. گرینگترین له‌و شتانه‌ی باسیان لێکراوه واته ئه‌و فاکته‌ره یه‌کانگیرکارانه‌ی نه‌ته‌وه دیاره زمان و کولتور و مێژوو ” بیره‌وه‌ری گشتی” و هه‌ندێکجاریش توخمی هاوبه‌ش بووه. به‌ڵام له راستیدا ئه‌م فاکته‌رانه واته زمانی هاوبه‌ش ، کولتوری هاوبه‌ش، مێژوی هابه‌ش، توخمی هاوبه‌ش، به‌تایبه‌تی بۆ ئه‌و وڵاتانه‌ی له رابردودا پێکهاته‌یه‌کی ئیمپراتۆریان هه‌بوه ،که‌متر له گه‌ڵ راستیه مێژوویه‌کان دێنه‌وه. به وته‌یه‌کی دیکه ئه‌مانه به‌ر له‌وه‌ی له راستیدا له رابردوودا بوونیان هه‌بوبێت و هۆی یه‌کگرتووی نه‌ته‌وه‌یه‌کبووبن له دێر زه‌مانه‌وه، ده‌بێت له ژێر گوشاری مه‌کینه‌ی ده‌وڵه‌تی مۆدێرن – که له ئه‌وروپا له سنگی شۆرشی پیشه‌سازیه‌وه هاتوه‌ته‌ده‌ر- به رێگای پرۆسه‌ی به نه‌ته‌وه‌کردن ، وه‌ها رۆڵێک بگێڕن. واته نه‌ته‌وه‌یه‌کی یه‌کده‌ست به زمان و مێژوو و کولتوری یه‌کده‌ست ساز بکه‌ن. که‌واته نه‌ته‌وه مۆدێرنه‌کان هه‌ڵقوڵاوی پرۆسه‌ی به نه‌ته‌وه کردنی سه‌رده‌می مۆدێرنن نه‌ک دیارده‌یه‌کی ئه‌زه‌لی و مێژوویی. ده‌بێت له ناو ئه‌تنیسیته‌کان دا شوێن ناسنامه‌ی یه‌کده‌ستی گشتیدا بگه‌ڕێن. ئه‌تنیسیته‌کان به‌گشتی خاوه‌نی زمان و ئایین و بیره‌وه‌ری گشتی هاوبه‌ش و بگره توخمی هاوبه‌شیشن.به‌ڵام نه‌ته‌وه‌کان ،له واتا مۆدێرنه‌که‌ی ئه‌و وشه‌یه‌دا، پێکهاتوویه‌که له ئه‌تنیسیته‌کان. له دونیادا ، بێجگه له هه‌ندێک وه‌ڵاتی زۆر بچوک وه‌ک دیاره هێچ نه‌ته‌وه‌یه‌کی دیکه نیه که له یه‌ک ئه‌تنیک پێک هاتبێت. نه‌ته‌وه‌کان ئه‌و کۆمه‌ڵه مرۆڤیانه‌ن که له کیانێکی جوگرافیایی دیاریکراو و له بن گوێرایه‌ڵی یا خود ده‌سه‌ڵاتدارێتی ده‌وڵه‌تێکدان.
له وه‌ها گریمانه‌یه‌ک له چه‌مکی نه‌ته‌وه-که گریمانه‌یه‌کی مۆدێرنه-ده‌وڵت به هێزی ده‌سه‌ڵاتداری هه‌ڵقوڵاو له ویستی نه‌ته‌وه‌وه دائه‌ندرێت و نه‌ته‌وه به خاوه‌نی وه‌ڵات داندرێت و ده‌وڵه‌تیش به پاسه‌وانی یه‌کپارچه‌یه‌که‌ی هه‌ژمار ده‌کرێت.هه‌ر بۆیه‌ش هه‌ر سێ چه‌مکی نه‌ته‌وه ، وڵات و ده‌وڵه‌ت ده‌توانرێت له شوێنی یه‌کتر به کار بهێندرێن.به‌ڵام ئه‌تنیسیته‌کان تائه‌و کاته‌ی ده‌وڵه‌تیان سازنه‌کردبێت ناتوانین وه‌ک نه‌ته‌وه ناودێریان بکه‌ین.هه‌وڵدان بۆ تێکه‌ڵکردنی ئه‌تنیکه‌کان له ناو یه‌که‌یه‌کی یه‌کده‌ستی نه‌ته‌وه‌یی و یه‌کانگیریان ، به‌تایبه‌تی له رووی زمانیه‌وه، هه‌نگاوێک بوو که له لایه‌ن ناسیۆنالیزمی ئه‌وروپا له سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م دا هه‌ڵگیرا.ئه‌م ئایدۆلۆژیایه ،به‌و کفوکوڵه له راده‌به‌ده‌ری بۆ چه‌مکی نه‌ته‌وه خوڵقاند، سه‌رله نوێ خوێندنه‌وه‌ی بۆ مێژوو کرد و له هه‌ناوی مێژوودا بۆ ناسنامه‌ی هاوبه‌شی نه‌ته‌وه‌یی گه‌را و مێژووی نه‌ته‌وه‌یی نووسیه‌وه.به‌ڵام له راستیدا هه‌وڵی ئه‌دا له هه‌ناوی هه‌یکه‌لی یه‌کپارچه‌ی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و ده‌زگای ئیداری و پۆلیس و سوپاکه‌یه و هه‌روه‌ها به رێگا په‌روه‌رده‌ی سه‌رتاسه‌ری نه‌ته‌وه‌یی به زمانێکی یه‌کگرتو ئه‌و شتانه‌ی که له مێژوو دا بۆیان گه‌ڕابوو ساز بکات.
پرۆژه‌گه‌لی به نه‌ته‌وه‌کردن دیارده‌ی قۆناغی هاوچه‌رخن له مێژووی ئه‌وروپا. ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه هاوچه‌رخه‌کان له لایه‌که‌وه له سه‌ر بنه‌ماکانی به‌بڕوابوون به مرۆڤ و به تاک داده‌مه‌زرێن که بناخه‌دارێژه‌ری دیمۆکراسی و ئازادی تاکه و له لایه‌کی دیکه‌وه له سه‌ر بنه‌مای داخوازی گشتی که بناخه‌دارێژه‌ری ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخ و بنچینینه‌ی به‌ڵگاندنێکی لۆژیکیانه‌ی ده‌سه‌ڵاتداریه‌که‌یه‌تی. به‌ڵام ژێرنیناکانی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ی هاوچه‌رخ له شۆرشی پیشه‌یی دا ده‌سته‌به‌ر بوون. شۆڕشی پیشه‌یی خوڵقێنه‌ری پێکهاتووی کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری کۆمه‌ڵگای بورژوازی هاوچه‌رخه که دامه‌زراوه‌کانی ده‌وڵه‌ت له هه‌ناویدا کارکردیان هه‌یه.تایبه‌تمه‌ندی سه‌ره‌کی کۆمه‌ڵگای پیشه‌یی به ستاندارد کردنی کارامه‌یی زیاتره. پێکهاته‌ی یه‌کده‌ستکراوی ئابوری-سیاسی ده‌وڵه‌تی وه‌ڵاتی هاوچه‌رخ ،له ژێر ناوی یه‌کده‌ست کردنی مێژوی نه‌ته‌وه ، به‌ره‌و یه‌کده‌ست کردنی کولتوری و سڕینه‌وه‌ی ماده ” بیانیه‌کان” ناو کولتوری نه‌ته‌وه‌یی-به پێێ پێناسه‌کردنی ره‌سمی- هه‌نگاو ده‌نێت.یه‌کده‌ست کردن له رووی زمانه‌وه له سه‌ر بنه‌مای گشتگیر کردنی زمانی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت له ناو یه‌که‌یه‌کی جوگرافیایی نه‌ته‌وه‌یی یان وڵات یه‌کێکه له کۆڵه‌که‌سه‌ره‌کیه‌کانی پرۆسه‌ی به‌نه‌ته‌وه‌کردن به تایبه‌ت له زێده‌گه‌راترین شێوازی ئایدۆلۆژیان نه‌ته‌وه باوه‌ر.
ده‌توانین نمونه‌ی به‌ربڵاوی ئه‌م ئه‌زموونه و مه‌یله مێژوویه له فه‌رانسای سه‌رده‌می ناپلیۆن و ئاڵمانیای بیسماری و قۆناغه‌کانی دواتر تاکوو کۆتایی شه‌ری جیهانی دوهه‌م له‌م دو وه‌ڵاته‌دا ببینین.به‌ڵام خاڵێکی دیکه که ده‌بێت له بیرمان بێت ئه‌مه‌یه که پرۆژه‌کانی به نه‌ته‌وه کردن له ژێررۆشنایی ئامانج خوازیه زێده‌گه‌را نه‌ته‌وه‌خوازانه‌ی تێکه‌ڵکراو له ته‌ک توخم خوازی(نه‌ژاد خوازی) ، که پاڵپشتی ئایدیۆلۆژیکی ئه‌وروپامیحوه‌ری بوو له سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م، به هه‌ڵایساندنی دو شه‌ری سامناکی جیهانی له نیوان نه‌ته‌وه‌کانی ئه‌وروپا ، له نیوه‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌م به‌م لاوه کاریگه‌ریه بڕنده‌که‌ی خۆی له‌و وڵاتانه‌ی که دایکی ئایدۆلۆژیای ناسیۆناڵیستی بوون له ده‌ست داوه و کاڵ بوه‌ته‌وه.هه‌ڵبه‌ت نابێت ئه‌وه‌ش له بیر بکه‌ین که پرۆژه‌ی به‌نه‌ته‌وه کردن به درێژایی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م و تا کۆتایی شه‌ڕی جیهانی دوهه‌م له ئامانجه سه‌ره‌کیه‌که‌ی خۆی نزیک بوه‌ته‌وه.واته نه‌ته‌وه ئه‌وروپایه‌کان به ژێرخانی ئابوری،سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی و هه‌ستی هاوبه‌شی سه‌ربه‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک بوون و زمانی نه‌ته‌وه‌یی ماوه‌ی دووسه‌ده‌یه له ناو هه‌ناوی پرۆسه‌ی به‌نه‌ته‌وه‌کردن سه‌ریاین هه‌ڵداوه و درێژه به ژیانیان ده‌ده‌ن. به واتایه‌کی دیکه ” رۆحی نه‌ته‌وه‌یی” دوو سه‌ده‌یه که له ئه‌واندایه و به سه‌ر پێوه‌نیه ئه‌تنی و خێڵه‌کیه‌کان دا زاڵ بووه.
به‌ڵام به دابه‌زینی هێز و توندوتۆڵی ئایدۆلۆژیا نه‌ته‌وه باوه‌ری زێده‌رۆیانه له‌پاش شه‌ڕی دوهه‌می جیهانی له وڵاتانی ئه‌وروپا ، به‌تایبه‌تی له پاش شۆرشی نوێی پیشه‌یی له نیوسه‌ده‌ی دوهه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م که گۆڕانکاری به سه‌ر ژ‌وربینا ئابوریه‌کانی ئابوری نه‌ته‌وه‌یی که میراتی شۆرشی پیشه‌یی سه‌ده‌ی نۆزده بوو هێنا پێکهاته‌ی ئابووری پیشه‌یی له صوارچێوه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ده‌رهێناو کردویه‌تیه جیهانی، سنوره نه‌ته‌وه‌یه‌کان به‌روی یه‌کگرتنێکی سیاسی و ئابوری له یه‌که‌یه‌کی گشتگیرتری ئه‌وروپیدا کراونه‌ته‌وه. ده‌رئه‌نجامێکی گرینگی ئه‌م پرۆسه‌یه هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه له ئایدیا یه‌کده‌ستی کولتوری نه‌ته‌وه‌یی و تاک زمانی نه‌ته‌وه‌یی به‌ره‌و قبڵ کردنی پلۆرالیزمی کولتوری و زمانی له ناو یه‌کانگیری نه‌ته‌وه‌یی دا. چه‌ند کولتوری و چه‌ند زمانی له ئێستا دا به فه‌رمی ناسراوه و ته‌نانه‌ت له لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌کانیشه‌وه پشتگیری لێده‌کرێت.له ئێستادا له روانگه‌ی ره‌سمیه‌وه ،فه‌ره‌نسی و ئاڵمانی و سویدی و ئیتاڵی به‌و که‌سه‌ی ده‌وترێت که هه‌ڵگری ناسنامه و ره‌گه‌زنامه‌ی ئه‌و وڵاتانه‌یه به بێ له به‌ر چاوگرتنی ئه‌وه‌ی که سه‌رچاوه‌ی بنه‌مای زمانی و کولتوری و ره‌گه‌زی ئه‌و چیه. به واتایه‌کی دیکه ” ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی” له پێوه‌ندی له ته‌ک هاوڵاتیبونی وه‌ڵاتێکدا پێناسه ده‌کرێت ، واته به‌هره‌مه‌ند بوون له ماف و پشتگیریه یاسایه‌کان و هه‌روه‌ها جێبه‌جێکردنی ئه‌رکه‌کانی هاوڵاتیه‌ک نه‌ک هیچ کارتێکه‌رێکی کولتوری و مێژویی و ره‌گه‌زی. سه‌باره‌ت به ئێران وه‌ک وتمان ئه‌م پرۆژه‌یه به نیوه ناچڵی ماوه‌ته‌وه و له ئێستادا ده‌بێت له روانگه‌یه‌کی گونجاو له گه‌ڵ بارودۆخی ئه‌و جیهانه‌ی که له ئێستادا تیای ده‌ژین و له سه‌ر پرسی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی راوه‌سته‌بکه‌ین ، واته له روانگه‌ی قبوڵ کردنی فره کولتوری ئه‌تنی له ناو یه‌که‌یه‌کی ئابوری سیاسی نه‌ته‌وه‌یی.
له وه‌ها گریمانه‌یه‌ک له چه‌مکی نه‌ته‌وه-که گریمانه‌یه‌کی مۆدێرنه-ده‌وڵت به هێزی ده‌سه‌ڵاتداری هه‌ڵقوڵاو له ویستی نه‌ته‌وه‌وه دائه‌ندرێت و نه‌ته‌وه به خاوه‌نی وه‌ڵات داندرێت و ده‌وڵه‌تیش به پاسه‌وانی یه‌کپارچه‌یه‌که‌ی هه‌ژمار ده‌کرێت.هه‌ر بۆیه‌ش هه‌ر سێ چه‌مکی نه‌ته‌وه ، وڵات و ده‌وڵه‌ت ده‌توانرێت له شوێنی یه‌کتر به کار بهێندرێن.به‌ڵام ئه‌تنیسیته‌کان تائه‌و کاته‌ی ده‌وڵه‌تیان سازنه‌کردبێت ناتوانین وه‌ک نه‌ته‌وه ناودێریان بکه‌ین.هه‌وڵدان بۆ تێکه‌ڵکردنی ئه‌تنیکه‌کان له ناو یه‌که‌یه‌کی یه‌کده‌ستی نه‌ته‌وه‌یی و یه‌کانگیریان ، به‌تایبه‌تی له رووی زمانیه‌وه، هه‌نگاوێک بوو که له لایه‌ن ناسیۆنالیزمی ئه‌وروپا له سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م دا هه‌ڵگیرا.ئه‌م ئایدۆلۆژیایه ،به‌و کفوکوڵه له راده‌به‌ده‌ری بۆ چه‌مکی نه‌ته‌وه خوڵقاند، سه‌رله نوێ خوێندنه‌وه‌ی بۆ مێژوو کرد و له هه‌ناوی مێژوودا بۆ ناسنامه‌ی هاوبه‌شی نه‌ته‌وه‌یی گه‌را و مێژووی نه‌ته‌وه‌یی نووسیه‌وه.به‌ڵام له راستیدا هه‌وڵی ئه‌دا له هه‌ناوی هه‌یکه‌لی یه‌کپارچه‌ی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و ده‌زگای ئیداری و پۆلیس و سوپاکه‌یه و هه‌روه‌ها به رێگا په‌روه‌رده‌ی سه‌رتاسه‌ری نه‌ته‌وه‌یی به زمانێکی یه‌کگرتو ئه‌و شتانه‌ی که له مێژوو دا بۆیان گه‌ڕابوو ساز بکات.
پرۆژه‌گه‌لی به نه‌ته‌وه‌کردن دیارده‌ی قۆناغی هاوچه‌رخن له مێژووی ئه‌وروپا. ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه هاوچه‌رخه‌کان له لایه‌که‌وه له سه‌ر بنه‌ماکانی به‌بڕوابوون به مرۆڤ و به تاک داده‌مه‌زرێن که بناخه‌دارێژه‌ری دیمۆکراسی و ئازادی تاکه و له لایه‌کی دیکه‌وه له سه‌ر بنه‌مای داخوازی گشتی که بناخه‌دارێژه‌ری ده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخ و بنچینینه‌ی به‌ڵگاندنێکی لۆژیکیانه‌ی ده‌سه‌ڵاتداریه‌که‌یه‌تی. به‌ڵام ژێرنیناکانی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ی هاوچه‌رخ له شۆرشی پیشه‌یی دا ده‌سته‌به‌ر بوون. شۆڕشی پیشه‌یی خوڵقێنه‌ری پێکهاتووی کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری کۆمه‌ڵگای بورژوازی هاوچه‌رخه که دامه‌زراوه‌کانی ده‌وڵه‌ت له هه‌ناویدا کارکردیان هه‌یه.تایبه‌تمه‌ندی سه‌ره‌کی کۆمه‌ڵگای پیشه‌یی به ستاندارد کردنی کارامه‌یی زیاتره. پێکهاته‌ی یه‌کده‌ستکراوی ئابوری-سیاسی ده‌وڵه‌تی وه‌ڵاتی هاوچه‌رخ ،له ژێر ناوی یه‌کده‌ست کردنی مێژوی نه‌ته‌وه ، به‌ره‌و یه‌کده‌ست کردنی کولتوری و سڕینه‌وه‌ی ماده ” بیانیه‌کان” ناو کولتوری نه‌ته‌وه‌یی-به پێێ پێناسه‌کردنی ره‌سمی- هه‌نگاو ده‌نێت.یه‌کده‌ست کردن له رووی زمانه‌وه له سه‌ر بنه‌مای گشتگیر کردنی زمانی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت له ناو یه‌که‌یه‌کی جوگرافیایی نه‌ته‌وه‌یی یان وڵات یه‌کێکه له کۆڵه‌که‌سه‌ره‌کیه‌کانی پرۆسه‌ی به‌نه‌ته‌وه‌کردن به تایبه‌ت له زێده‌گه‌راترین شێوازی ئایدۆلۆژیان نه‌ته‌وه باوه‌ر.
ده‌توانین نمونه‌ی به‌ربڵاوی ئه‌م ئه‌زموونه و مه‌یله مێژوویه له فه‌رانسای سه‌رده‌می ناپلیۆن و ئاڵمانیای بیسماری و قۆناغه‌کانی دواتر تاکوو کۆتایی شه‌ری جیهانی دوهه‌م له‌م دو وه‌ڵاته‌دا ببینین.به‌ڵام خاڵێکی دیکه که ده‌بێت له بیرمان بێت ئه‌مه‌یه که پرۆژه‌کانی به نه‌ته‌وه کردن له ژێررۆشنایی ئامانج خوازیه زێده‌گه‌را نه‌ته‌وه‌خوازانه‌ی تێکه‌ڵکراو له ته‌ک توخم خوازی(نه‌ژاد خوازی) ، که پاڵپشتی ئایدیۆلۆژیکی ئه‌وروپامیحوه‌ری بوو له سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م، به هه‌ڵایساندنی دو شه‌ری سامناکی جیهانی له نیوان نه‌ته‌وه‌کانی ئه‌وروپا ، له نیوه‌ی سه‌ده‌ی بیسته‌م به‌م لاوه کاریگه‌ریه بڕنده‌که‌ی خۆی له‌و وڵاتانه‌ی که دایکی ئایدۆلۆژیای ناسیۆناڵیستی بوون له ده‌ست داوه و کاڵ بوه‌ته‌وه.هه‌ڵبه‌ت نابێت ئه‌وه‌ش له بیر بکه‌ین که پرۆژه‌ی به‌نه‌ته‌وه کردن به درێژایی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م و تا کۆتایی شه‌ڕی جیهانی دوهه‌م له ئامانجه سه‌ره‌کیه‌که‌ی خۆی نزیک بوه‌ته‌وه.واته نه‌ته‌وه ئه‌وروپایه‌کان به ژێرخانی ئابوری،سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی و هه‌ستی هاوبه‌شی سه‌ربه‌نه‌ته‌وه‌یه‌ک بوون و زمانی نه‌ته‌وه‌یی ماوه‌ی دووسه‌ده‌یه له ناو هه‌ناوی پرۆسه‌ی به‌نه‌ته‌وه‌کردن سه‌ریاین هه‌ڵداوه و درێژه به ژیانیان ده‌ده‌ن. به واتایه‌کی دیکه ” رۆحی نه‌ته‌وه‌یی” دوو سه‌ده‌یه که له ئه‌واندایه و به سه‌ر پێوه‌نیه ئه‌تنی و خێڵه‌کیه‌کان دا زاڵ بووه.
به‌ڵام به دابه‌زینی هێز و توندوتۆڵی ئایدۆلۆژیا نه‌ته‌وه باوه‌ری زێده‌رۆیانه له‌پاش شه‌ڕی دوهه‌می جیهانی له وڵاتانی ئه‌وروپا ، به‌تایبه‌تی له پاش شۆرشی نوێی پیشه‌یی له نیوسه‌ده‌ی دوهه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م که گۆڕانکاری به سه‌ر ژ‌وربینا ئابوریه‌کانی ئابوری نه‌ته‌وه‌یی که میراتی شۆرشی پیشه‌یی سه‌ده‌ی نۆزده بوو هێنا پێکهاته‌ی ئابووری پیشه‌یی له صوارچێوه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ده‌رهێناو کردویه‌تیه جیهانی، سنوره نه‌ته‌وه‌یه‌کان به‌روی یه‌کگرتنێکی سیاسی و ئابوری له یه‌که‌یه‌کی گشتگیرتری ئه‌وروپیدا کراونه‌ته‌وه. ده‌رئه‌نجامێکی گرینگی ئه‌م پرۆسه‌یه هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه له ئایدیا یه‌کده‌ستی کولتوری نه‌ته‌وه‌یی و تاک زمانی نه‌ته‌وه‌یی به‌ره‌و قبڵ کردنی پلۆرالیزمی کولتوری و زمانی له ناو یه‌کانگیری نه‌ته‌وه‌یی دا. چه‌ند کولتوری و چه‌ند زمانی له ئێستا دا به فه‌رمی ناسراوه و ته‌نانه‌ت له لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌کانیشه‌وه پشتگیری لێده‌کرێت.له ئێستادا له روانگه‌ی ره‌سمیه‌وه ،فه‌ره‌نسی و ئاڵمانی و سویدی و ئیتاڵی به‌و که‌سه‌ی ده‌وترێت که هه‌ڵگری ناسنامه و ره‌گه‌زنامه‌ی ئه‌و وڵاتانه‌یه به بێ له به‌ر چاوگرتنی ئه‌وه‌ی که سه‌رچاوه‌ی بنه‌مای زمانی و کولتوری و ره‌گه‌زی ئه‌و چیه. به واتایه‌کی دیکه ” ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی” له پێوه‌ندی له ته‌ک هاوڵاتیبونی وه‌ڵاتێکدا پێناسه ده‌کرێت ، واته به‌هره‌مه‌ند بوون له ماف و پشتگیریه یاسایه‌کان و هه‌روه‌ها جێبه‌جێکردنی ئه‌رکه‌کانی هاوڵاتیه‌ک نه‌ک هیچ کارتێکه‌رێکی کولتوری و مێژویی و ره‌گه‌زی. سه‌باره‌ت به ئێران وه‌ک وتمان ئه‌م پرۆژه‌یه به نیوه ناچڵی ماوه‌ته‌وه و له ئێستادا ده‌بێت له روانگه‌یه‌کی گونجاو له گه‌ڵ بارودۆخی ئه‌و جیهانه‌ی که له ئێستادا تیای ده‌ژین و له سه‌ر پرسی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی راوه‌سته‌بکه‌ین ، واته له روانگه‌ی قبوڵ کردنی فره کولتوری ئه‌تنی له ناو یه‌که‌یه‌کی ئابوری سیاسی نه‌ته‌وه‌یی.
سه‌رچاوه: رۆژنامه‌ی – شرق
