له فارسیهوه: محهمهد حهسهن
نیچه بیرمهندێکه که له دو سهدهی رابردوودا زۆرترین کاریگهری داناوه. کهم تاکورت له سهرجهم بوارهکان- له وێژه و هونهر بگره تا فهلسهفه و سیاسهت و ئهخلاق – کارتێکردنی نیچه بهرچاو دهکهوێت و دهتوانین بڵێین ئهندێشهی رۆژئاوا و له پهنجا ساڵی رابردوو ئهندێشه له سهرانسهری جیهان ، به جۆرێک له جۆرهکان له ژێر کاریگهری ئهودا بووه. ههڵبهت وهک دهشبینین ئهم کاریگهریه ههندێکجار بهرزی و نزمی به خۆیهوه بینیوه، بهڵام له بهرچاو نهگرتنی نیچه لهم سهردهمهدا کارێکی شیاو نیه.
نیچه بیرمهندێکه که له دو سهدهی رابردوودا زۆرترین کاریگهری داناوه. کهم تاکورت له سهرجهم بوارهکان- له وێژه و هونهر بگره تا فهلسهفه و سیاسهت و ئهخلاق – کارتێکردنی نیچه بهرچاو دهکهوێت و دهتوانین بڵێین ئهندێشهی رۆژئاوا و له پهنجا ساڵی رابردوو ئهندێشه له سهرانسهری جیهان ، به جۆرێک له جۆرهکان له ژێر کاریگهری ئهودا بووه. ههڵبهت وهک دهشبینین ئهم کاریگهریه ههندێکجار بهرزی و نزمی به خۆیهوه بینیوه، بهڵام له بهرچاو نهگرتنی نیچه لهم سهردهمهدا کارێکی شیاو نیه.
ههموکات باشترین رێگا بۆ تێگهیشتن له ئهندێشهی ههر فهیلهسوفێک ئهوهیه بڕوانینه ئهو پرسانهی ئهو بیرمهنده خۆی پێوه خهریک کردوون. بنچینهیی ترین مژارێک که نیچه له سهردهمی خۆی دا دونیای رۆژئاوای له گهڵدا دهستهویهخه دهتیت، قهیرانی قوڵی کولتوری و هزری بوو که نیچه کاکڵهکهی له رهستهی ” مهرگی خوودا” و سهرههڵدانی “نیهیلیسم” هێنابووه سهرزمان.نیچه بۆی دهرکهوتبوو ئهندێشهی کلاسیکی ئایینی و مێتافیزیایی قورسایی نهماوه و کهلێنێکی کردوهتهوه که زانستی نوێ توانای پڕکردنهوهی نیه. بۆ پاراستنی تهندروستی شارستانیهت که له روانگهی نیچهوه رووبهرووی مهترسیهکی گهورهببوهوه، دهبوایه جێگرهوهیهک بۆ تێڕوانینه ئایینی و فهلسهفیهکانی رابردوو بدۆزرێتهوه.
بۆ ئهم مهبهستهش ،نیچه له یهکێک له یهکهم بهرههمهکانیدا-لهدایکبوونی تراژدیا- رووی کرده هونهری یۆنانیهکانی کهونار و گهیشته ئهو بڕوایهی گهشانهوهی سهرلهنوێی مرۆڤی مۆدێرن که بێبهش ماوهتهوه له ئهوینداری ئایینی و دڵنیایی عهقڵی و کرداری، دهبێت له هونهردا لێگهرینی بۆ بکرێت. بهڵام له بهرههمهکانی دواتریدا ،بهرهبهره نیچه ههڵوێستی خۆی گۆڕی و زیاتر له هونهر و زمانناسی مێژوویی که پسپۆری تایبهتی خۆی بوو بهرهو فهلسهفه و بهتایبهتی رهخنه له دیارده کۆمهڵایهتی و کولتوری و روناکبیریهکان حهزی خۆی نیشان دا. لهم قۆناغهدا که لهراستیدا دوایین ساڵهکانی تهمهنی تهندروستی ئهو بوو تا ئهو کاته له ساڵی 1889 تووشی شێت بوون بوو ، نیچه بهپێزترین بهرههمهکانی خۆی خوڵقاند لهوانه: “زهردهشت وههای وت”، له سهرووی باشه و خراپه،زانستی بهزم ئامێز، خۆرنشینی بتهکان، دهجاڵ. لهم نوسراوانهدا دهبینرێت که نیچه لهو بڕوایهدایه که بۆ زاڵبوون به سهر نیهیلیسم دا ، خۆ بواردن له تێڕوانینه رههاکانی ئایین و میتافیزیا بهس نیه و دهبێت له سۆنگهیهکی بهتهواوهتی نوێوه بڕوانینی ژیان و دونیا.
له راستیدا مهبهستی نیچه له ” مهرگی خوودا” رۆچوون و له ئهنجامدا مهرگی روانینی کریستیانی و ئهخلاقی کریستیانیه بۆ ژیان و دونیا.نیچه ئهم تاوانه مهزنه(واته کوشتنی خوودا) که دهڵێت له سهر دهستی مرۆڤ ئهنجام دراوه بهڵام هێشتا ههواڵهکهی به ئێمه نهگهیشتوه ، ههم روداوێکی کولتوریه ههمیش دیاردهیهکی فهلسهفیه، به بڕوای ئهو دهبێت ئهو روداوه بکرێته دهسپێکێک و بێبهزهییانه و له رهگ و ریشهوه ههموو شتهکان- ژیان و دونیا و ههبوونی مرۆڤ و شوناس و ئهخلاق و بههاکان- سهرلهنوێ ههڵسهنگێندرێنهوه.
دهبێت ئهوهش وهبیر بهێنرێتهوه که تهنانهت هۆگرانی نیچهش کۆک نین له سهر ئهوهی ئایا ئهو پرسانهی نیچه ههڵوێستی دهربارهیان گرتوه ههمان ئهو پرسانهن که فهیلهسوفهکانی پێش خۆی و پاش خۆی روبهرویان بوهتهوه، یان لانی کهم ههندێک لهو شتانهی ئهو باسیان لێوهدهکا بهتهواوهتی پرسێکی تازا وروژاون. ئهوهی که ئاشکرایه نیچه به توندی رهخنهی له فهیلهسوفهکانی پێش خۆی و سهردهمی خۆی دهگرت و ههر له بنچینهوه خۆی له ئهندێشهی ئهوان دوردهخستهوه. شێوازی نوسینهکهشی کێشهی تێگهیشتن له بهرههمهکانی قورستر دهکات ،ههندێکجار به بهڵگه و شیکاری و بههندێک جار مشتومڕ ئامێز و جارجاریش به خهستی شاعیرانه و تهژی له خوازه و جوانکاری وێژهیین.
به گشتی سێ جۆره خوێندنهوه له نێوان فهیلهسوفهکاندا بۆ ئهندێشهکانی نیچه کراون. تاقمێک ئهویان به ههند وهرنهگرتوه و لهو بڕوایهدان که نوسراوهکانی نهک ههر نیشاندهری مهرگی ئهندێشهی ئایینی و میتافیزیایین بهڵکو نوێنهری مهرگی فهلسهفهن و نیچهش بۆ خۆی نیهیلیستێکی تۆخه که دهیههوێت به فرت و فێڵی وێژهیی ، ئهندێشهی مرۆڤ له کۆت و بهندی پرسه پێوهندیدارهکان به مهعریفه و راستی قوتار بکات. ههندێکی دیکهش نیچهیان زۆر بهلاوه پهسند بووه و لهو باوهرهدان که نیچه بهو رێکارهی که پێشکهشی کردوه و له بنهڕهتهوه فهلسهفهی خستوهته سهر رێگایهکی نوێ و جۆره تێڕوانینی ئهو بۆ پرسی راستی و مهعریفه تاکه رێگا چارهی زاڵبوونه به سهر نیهیلیسم دا.
روون و ئاشکرایه که نیچه لهو بڕوایهدا بووه که هزری مرۆڤ جۆنایهتی شرۆڤهیی و راڤهیی ههیه و ئهوانهش که پێیان وایه دهتوانرێت راستهو خۆ بگهن به راستیهکان خۆیان دهخهڵهتێنن، به بێ له بهرچاو گرتنی ئهوهی که راستی له گهوههری خۆیدا چۆناو چۆنه، مهعریفهی ئێمه دهرئهنجامی راڤه و تێگهیشتنی ئێمهیه بۆ راستی.ههر بۆیهش ئهوهی له دهستمان دێت بیکهین ئهوهیه سهرلهنوێ شێوازی تێگهیشتن و بههاکانیشمان بخهینهوه به لێکۆڵینهوه. گرینگترین رێگای ئهم کارهش له روانگهی نیچهوه ریشهناسیه، واته لێکۆڵینهوه لهوهی که داخۆ راڤکردن و بههاکانمان له کوێوه ههڵقوڵاون، له لایهکی دیکهوه ، دهبێت له گۆشهنیگا و دهلاقهکانمان بۆروانین وهکۆڵین ؛ چون ئهگهر راستی رهها بۆ بونهوهرانێکی وهک ئێمه بوونی نهبێت ، ئهو شتهی پێی دهڵێین راستی بێ شک پهیوهسته به گۆشه نیگا و دهلاقهی ئێمه بۆ روانین. بهڵام ئهمه کۆتایی چیرۆکهکه نیه. راسته که مهعریفهیهک له دهرهوهی راڤهکاری و گۆشهنیگاکان به شێوازێکی رهها بوونی نیه ، بهڵام به لێکۆڵینهوهیهکی وردته له ریشهی بههاکان و لێگهرینێکی زیاتر له گۆشهنیگاکاندا دهتوانین شێوهی بیرکردنهوهمان بگهیهنینه ئاستێک که چ له پهیوهندیه کۆمهڵایهتیهکان و چ له پهیوهندیمان له گهڵ سروشت دا بگهیهنه تێگهیشتنێکی قوڵتر و خۆ له مهترسی نیهیلیسم که به هۆی روخانی بهها ئاینی و فهلسهفیه کلاسیکهکانهوه روبهرومان بوهتهوه ، ببوێرین.
تێگهیشتنێکی قوڵتر که نیچه بۆ خۆی له دوای نکۆڵی کردن له بوونی خوا و گهوههری بوونی رۆح پێی گهیشت، له دو بنهمای سهرهکیدا کورت دهکرێتهوه: یهکهم ویستێک که مهیلی بهرهو دهسهڵاته، ئهوی دیکهیان گهرانهوه یان دوپات بوونهوهی ههتاییه، که بهدهاخهوه ههردوکیان کهوتونهته به خراپ لێکدانهوه و خراپ لێتێگهیشتن و بهکارهێنانی چهوت. ئهوهی نیچه دهربارهی ههرکام لهم دووانهوه دهیڵێت بهدهر نیه له ناروونی و لێڵی و قسهکردن له سهر ئهو تهوهرهش له دهرهوهی ئهم بابهتهدایه، بهڵام واپێدهچێت مهبهست له ویستێک که مهیلی بهرهو دهسهڵات ههیه ئهمه بێت که ههر بهشێک له سروست به بهردهوامی له گهشهکردن و جوڵهدایه و له ههوڵی زیاد کردنی دهسهڵاته له بهرامبهر بهشهکانی دیکهدا. ئهم وزه سروشتیه دهتوانێت له مرۆڤهکاندا به شێوازی جۆراو جۆر-بونیادنهر یان رووخێنهر- خۆی بنوێنێت ، که بهتهنیا یهکێک لهو شێوازانه دامهزراوهی سیاسی و ئایینی و هونهری و ئهخلاقی و فهلسهفیه. پرسی دوبارهبوونهوهی ههتاییش وهک دیاره ههر لهم چوارچیوه دایه و مهبهست لێی تێڕوانینێکی سهلمێنهرانه و دیانپێنهرانهیه به ژیان به ههموو بهرزی و نزمیهکانیهوه.
یهکێکی دیکه له بیردۆزیهکانی نیچه که کاریگهریهکی قوڵی له سهر هونهرمهند و بیرمهندهکانی دوای خۆی دانا چهمکی ” سوپهر مان ” بوو- به واتای ئهگهری دهرکهوتنی مرۆڤگهلێک که له روی سهربهخۆیی و داهێنانهوه جیاوازن و بهرهوسهرترن له ئاستی ” کۆمهڵانی مێگهل ئاسا” یان ” عوام کالانعام (کۆمهڵهخهڵکی مهر ئاسا)” که به ئهخلاقی ” رابهرایهتی” (به دوور له ئهخلاقی نزمی کۆیلایهتی) رازاونهتهوه.
باسی تێر و تهسهلتر سهبارهت به ئهندێشهکانی نیچه و پهل وپۆ و لقهکانی ئهندێشهکهی لهم دهرفهته کورتهدا دهست نادات. بهڵام ئهگهر ههر لهم کورته باسهشدا وردبحنهوه توانای بیرکردنهوهکانی نیچه و کارتێکردنهکانی له بواره تیوری و کرداریهکانمان بۆ دهردهکهوێت. با ئهوهش له بیر نهکهین که کارتێکردنهکانی نیچه ههمووکات پێشوازی لێنهکراوه. ههندێک بۆ نمونه وهک نوسهر و رهخنهگری ئهمریکی ئالێن بلۆم باس لهوه دهکات که نیچه بههاکانی خستوهته بواری نیسبیهت و تێکیداون و چهمکه بنچینهییهکانی ئهخلاقی وهک- چاکهکاری و گهندهکاری، باشه و خراپه و خواناسی و هتد – خستوهته بهر گومان پرسیار و مێشکی گهنجانی بهلارێدا بردوه. بهڵام له گهڵ ههموو ئهمانهشدا ئهمه راستیهکه که لهم سهردهمهدا کتێبهکانی نیچه رهنگه زیاتر له رابردوو له سهرانسهری دونیا دهخوێندرێنهوه و بۆ دۆزینهوهی سهرچاوهی زۆرینهی خوێندنگه فهلسهفیهکانی هاوچهرخ – وهک مۆدێرنیسم و پێکهاته شکێنی و …- دهبێت بۆ دواوه و بۆ لای نیچه بگهرێینهوه.
روون و ئاشکرایه که نیچه لهو بڕوایهدا بووه که هزری مرۆڤ جۆنایهتی شرۆڤهیی و راڤهیی ههیه و ئهوانهش که پێیان وایه دهتوانرێت راستهو خۆ بگهن به راستیهکان خۆیان دهخهڵهتێنن، به بێ له بهرچاو گرتنی ئهوهی که راستی له گهوههری خۆیدا چۆناو چۆنه، مهعریفهی ئێمه دهرئهنجامی راڤه و تێگهیشتنی ئێمهیه بۆ راستی.ههر بۆیهش ئهوهی له دهستمان دێت بیکهین ئهوهیه سهرلهنوێ شێوازی تێگهیشتن و بههاکانیشمان بخهینهوه به لێکۆڵینهوه. گرینگترین رێگای ئهم کارهش له روانگهی نیچهوه ریشهناسیه، واته لێکۆڵینهوه لهوهی که داخۆ راڤکردن و بههاکانمان له کوێوه ههڵقوڵاون، له لایهکی دیکهوه ، دهبێت له گۆشهنیگا و دهلاقهکانمان بۆروانین وهکۆڵین ؛ چون ئهگهر راستی رهها بۆ بونهوهرانێکی وهک ئێمه بوونی نهبێت ، ئهو شتهی پێی دهڵێین راستی بێ شک پهیوهسته به گۆشه نیگا و دهلاقهی ئێمه بۆ روانین. بهڵام ئهمه کۆتایی چیرۆکهکه نیه. راسته که مهعریفهیهک له دهرهوهی راڤهکاری و گۆشهنیگاکان به شێوازێکی رهها بوونی نیه ، بهڵام به لێکۆڵینهوهیهکی وردته له ریشهی بههاکان و لێگهرینێکی زیاتر له گۆشهنیگاکاندا دهتوانین شێوهی بیرکردنهوهمان بگهیهنینه ئاستێک که چ له پهیوهندیه کۆمهڵایهتیهکان و چ له پهیوهندیمان له گهڵ سروشت دا بگهیهنه تێگهیشتنێکی قوڵتر و خۆ له مهترسی نیهیلیسم که به هۆی روخانی بهها ئاینی و فهلسهفیه کلاسیکهکانهوه روبهرومان بوهتهوه ، ببوێرین.
تێگهیشتنێکی قوڵتر که نیچه بۆ خۆی له دوای نکۆڵی کردن له بوونی خوا و گهوههری بوونی رۆح پێی گهیشت، له دو بنهمای سهرهکیدا کورت دهکرێتهوه: یهکهم ویستێک که مهیلی بهرهو دهسهڵاته، ئهوی دیکهیان گهرانهوه یان دوپات بوونهوهی ههتاییه، که بهدهاخهوه ههردوکیان کهوتونهته به خراپ لێکدانهوه و خراپ لێتێگهیشتن و بهکارهێنانی چهوت. ئهوهی نیچه دهربارهی ههرکام لهم دووانهوه دهیڵێت بهدهر نیه له ناروونی و لێڵی و قسهکردن له سهر ئهو تهوهرهش له دهرهوهی ئهم بابهتهدایه، بهڵام واپێدهچێت مهبهست له ویستێک که مهیلی بهرهو دهسهڵات ههیه ئهمه بێت که ههر بهشێک له سروست به بهردهوامی له گهشهکردن و جوڵهدایه و له ههوڵی زیاد کردنی دهسهڵاته له بهرامبهر بهشهکانی دیکهدا. ئهم وزه سروشتیه دهتوانێت له مرۆڤهکاندا به شێوازی جۆراو جۆر-بونیادنهر یان رووخێنهر- خۆی بنوێنێت ، که بهتهنیا یهکێک لهو شێوازانه دامهزراوهی سیاسی و ئایینی و هونهری و ئهخلاقی و فهلسهفیه. پرسی دوبارهبوونهوهی ههتاییش وهک دیاره ههر لهم چوارچیوه دایه و مهبهست لێی تێڕوانینێکی سهلمێنهرانه و دیانپێنهرانهیه به ژیان به ههموو بهرزی و نزمیهکانیهوه.
یهکێکی دیکه له بیردۆزیهکانی نیچه که کاریگهریهکی قوڵی له سهر هونهرمهند و بیرمهندهکانی دوای خۆی دانا چهمکی ” سوپهر مان ” بوو- به واتای ئهگهری دهرکهوتنی مرۆڤگهلێک که له روی سهربهخۆیی و داهێنانهوه جیاوازن و بهرهوسهرترن له ئاستی ” کۆمهڵانی مێگهل ئاسا” یان ” عوام کالانعام (کۆمهڵهخهڵکی مهر ئاسا)” که به ئهخلاقی ” رابهرایهتی” (به دوور له ئهخلاقی نزمی کۆیلایهتی) رازاونهتهوه.
باسی تێر و تهسهلتر سهبارهت به ئهندێشهکانی نیچه و پهل وپۆ و لقهکانی ئهندێشهکهی لهم دهرفهته کورتهدا دهست نادات. بهڵام ئهگهر ههر لهم کورته باسهشدا وردبحنهوه توانای بیرکردنهوهکانی نیچه و کارتێکردنهکانی له بواره تیوری و کرداریهکانمان بۆ دهردهکهوێت. با ئهوهش له بیر نهکهین که کارتێکردنهکانی نیچه ههمووکات پێشوازی لێنهکراوه. ههندێک بۆ نمونه وهک نوسهر و رهخنهگری ئهمریکی ئالێن بلۆم باس لهوه دهکات که نیچه بههاکانی خستوهته بواری نیسبیهت و تێکیداون و چهمکه بنچینهییهکانی ئهخلاقی وهک- چاکهکاری و گهندهکاری، باشه و خراپه و خواناسی و هتد – خستوهته بهر گومان پرسیار و مێشکی گهنجانی بهلارێدا بردوه. بهڵام له گهڵ ههموو ئهمانهشدا ئهمه راستیهکه که لهم سهردهمهدا کتێبهکانی نیچه رهنگه زیاتر له رابردوو له سهرانسهری دونیا دهخوێندرێنهوه و بۆ دۆزینهوهی سهرچاوهی زۆرینهی خوێندنگه فهلسهفیهکانی هاوچهرخ – وهک مۆدێرنیسم و پێکهاته شکێنی و …- دهبێت بۆ دواوه و بۆ لای نیچه بگهرێینهوه.
No comments:
Post a Comment