نوسه‌ر: محه‌مه‌د جه‌واد جاوید
وه‌رگێڕان محه‌مه‌د ئه‌مینی
وه‌رگێڕان محه‌مه‌د ئه‌مینی
تێڕامان له گه‌شه‌سه‌ندنی هزر و مافی مرۆڤ له جیهان ئه‌م پرسیاره‌مان له‌لا ده‌وروژێنێت ؛ئایا له بنه‌ڕه‌تدا ئاراسته‌ی گۆڕانکاریه‌کانی سیسته‌می نێونه‌ته‌وه‌یی له ئێستادا، به‌ره‌و دامه‌زراندنی کۆمه‌ڵگایه‌کی مافپه‌روه‌ر و داد خوازانه‌یه؟ به وته‌یه‌کی دیکه، تا چ راده‌یه‌ک ده‌توانین چاوه‌ڕوانی ئه‌وه له کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌یی بکه‌ین به رێکخستنه‌وه‌یه‌ک له یاساکان دادپه‌روه‌ری بچه‌سپێنێت و ئه‌م ئاواته له مێژینه‌ی مرۆڤایه‌تی بهێنێته دی؟
بمانهه‌وێت و نه‌مانهه‌وێت ئه‌م پرسیاره به‌ره‌و دو روانگه‌ی جیامان ده‌بات. له روانگه‌یه‌کی گه‌شنینانه ئه‌گه‌ری هاتنه‌دی ئه‌م ئاواته بگره له داهاتوویه‌کی دووریشدا هه‌یه.روانگه‌ی ئامانج گه‌را بۆ هه‌بوون پشتگیری له‌م تێڕوانینه ده‌کات و له‌وبوایه‌دایه که له ئه‌نجام دا به یارمه‌تیده‌رێک یان به بێ یارمه‌تیده‌رێک مرۆڤ هه‌م له ئێستادا توانای به‌رقه‌رار کردنی دادپه‌روه‌ری هه‌یه هه‌میش بێجگه له چه‌سپاندنی دادپه‌روه‌ری ئامانجێکی دیکه‌ی له داهاتوودا نیه. ژان ژاک رۆسۆ(1778-1712) فه‌یله‌سوفی فه‌ره‌نسی له سه‌ده‌ی 18 و باوکی شۆڕشی 1789 ی فه‌رانسا، بڕوای به وه‌ها توانایه‌ک له مرۆڤدا هه‌بوو. له‌م روانگه‌یه‌دا مرۆڤه‌کان به ده‌ستبه‌ردار بوون له هه‌ندێک له ئازادیه‌کانیان له پێناو ژیان کردن له هه‌لومه‌رجێکی ته‌بایی و ئاسوده کۆده‌بنه‌وه تاکوو هه‌ر تاکێک بتوانێت له مافه مرۆڤی و شارستانیه‌کانی خۆی سوودمه‌ند بێت.
ئه‌م ده‌ربازبوونه له دۆخی نادادپه‌روه‌رانه(دۆخی سروشتی) به‌ره‌و دۆخی دادپه‌روه‌رانه(کۆمه‌ڵگای شارستانی) تهنیا له ژێر سێبه‌ری لێکتێگه‌یشتنی مرۆڤه‌کان دێته دی که به گرێبه‌ستی کۆمه‌ڵایه‌تی ناسراوه. بۆ دامه‌زراندنی وه‌ها پێکهاته‌یه‌کی دادپه‌روه‌رانه پێویسته حکومه‌تێکی هه‌ڵقوڵاو له ویستی کۆمه‌ڵانی خه‌ڵک بواری دابین کردنی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی و ئازادی بره‌خسێنێت. لێره‌دا گوێڕایه‌ڵ بوون بۆ یاسا و حکومه‌تی زۆرینه ، رێک خودی ئازادیه. به‌ڵام جیا له‌و ره‌خنانه‌ی له‌م روانگه‌یه ده‌گیرێن به هۆی ئه‌گه‌ری گۆڕینی وه‌ها حکومه‌تێت بۆ دیکتاتۆری زۆرینه، پرسیاری سه‌رکی ئێمه له سه‌ر تواناکانی په‌ره‌سه‌ندنیه‌تی تا ئاستی کۆمه‌ڵگایه‌کی شارستانی جیهانی که دادپه‌روه‌ری و دابین کردنی ئاسایشیش گه‌رنتی بکات.
هه‌ندێک له ره‌خنه‌گره‌کان وه‌ک مارکسیست و ئه‌نارشیسته‌کان له‌و بڕوایه‌دان ، گه‌رچی ره‌نگه بکرێت به شێوازی جیاواز، به گه‌شبینیه‌وه بگه‌ینه داهاتوویه‌کی دادپه‌روه‌رانه بۆ جیهان، به‌ڵام له گه‌ڵ ئه‌مه‌ش دا ئه‌مه نه زۆرینه و نه تێکرای خه‌ڵک پێوه‌رێک نابن بۆ دادپه‌روه‌ری. ده‌وڵه‌تیش له‌م نێوه‌دا خۆی له خۆیدا دوشمنی ئازادیه.
له‌م پێناوه‌دا ئه‌وه‌ی که ئێمه زیاتر به‌ره‌و پێکانی ئامانجه سه‌ره‌کیه‌که‌ی بابه‌ته‌که‌مان ده‌بات تێڕوانینی تۆماس هۆبز (1588-1679) فه‌یله‌سوفی به‌ریتانی سه‌ده‌ی 17 یه.هۆبز به‌ر له رۆسۆ پێوه‌ندی نێوان گرێبه‌ستی کۆمه‌ڵایه‌تی و کۆمه‌ڵگای شارستانی هێنابوه پاڵ یه‌ک به‌ڵام له‌و بڕوایه‌دا نه‌بوو که با سانایی بتوانرێت ئه‌م گرێبه‌سته به جیهانی بکرێت. ئه‌گه‌ر دڵه‌راوکێی رۆسۆ ئازادی بووبێت و ، لۆژیکه‌که‌شی شۆڕشگێڕانه و پێکهاته‌ی هزریه‌که‌شی ژیاندنه‌وه‌ی ئازادی سه‌ره‌تایی و چاکه‌کاری مرۆڤ بوونێت، ئه‌وا به پێچه‌وانه‌وه هۆبز به ره‌شبینیه‌وه ده‌ڕوانێت مرۆڤ و جیهان و وێڕای ره‌ت کردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگای کراوه ، پشتیوانی له لۆژیکێکی کۆنسێرڤاتیانه ده‌کات که ئه‌وپه‌ڕی چاوه‌روانی کردن لێی دابین کردنی ئاسایشه نه‌ک ده‌سته‌به‌رکردنی ئازادی
له‌م پێناوه‌دا ئه‌وه‌ی که ئێمه زیاتر به‌ره‌و پێکانی ئامانجه سه‌ره‌کیه‌که‌ی بابه‌ته‌که‌مان ده‌بات تێڕوانینی تۆماس هۆبز (1588-1679) فه‌یله‌سوفی به‌ریتانی سه‌ده‌ی 17 یه.هۆبز به‌ر له رۆسۆ پێوه‌ندی نێوان گرێبه‌ستی کۆمه‌ڵایه‌تی و کۆمه‌ڵگای شارستانی هێنابوه پاڵ یه‌ک به‌ڵام له‌و بڕوایه‌دا نه‌بوو که با سانایی بتوانرێت ئه‌م گرێبه‌سته به جیهانی بکرێت. ئه‌گه‌ر دڵه‌راوکێی رۆسۆ ئازادی بووبێت و ، لۆژیکه‌که‌شی شۆڕشگێڕانه و پێکهاته‌ی هزریه‌که‌شی ژیاندنه‌وه‌ی ئازادی سه‌ره‌تایی و چاکه‌کاری مرۆڤ بوونێت، ئه‌وا به پێچه‌وانه‌وه هۆبز به ره‌شبینیه‌وه ده‌ڕوانێت مرۆڤ و جیهان و وێڕای ره‌ت کردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگای کراوه ، پشتیوانی له لۆژیکێکی کۆنسێرڤاتیانه ده‌کات که ئه‌وپه‌ڕی چاوه‌روانی کردن لێی دابین کردنی ئاسایشه نه‌ک ده‌سته‌به‌رکردنی ئازادی
به پێی ئه‌م تێروانینه‌ی دوایی تا ئه‌و کاته‌ی له جیهان دا ده‌سه‌ڵاتێک که هه‌موو وه‌ڵاته‌کان له سه‌ری رێککه‌وتبن که له پێناو دابین کردنی ئاسایشی گشتی و پارێزگاری کردن له بێده‌سه‌ڵاتان هه‌نگاو بنێت ، له ئارادا نه‌بێت، ئه‌وه‌ی باڵی به سه‌ر جیهاندا ده‌کێشێت دۆخی سروشتیه و ئه‌وه‌ی خه‌ڵکانی جیهان لێی بێبه‌ش ده‌بن دادپه‌روه‌ریه‌کی هه‌مه‌لایه‌ن ده‌بێت. بۆیه‌ش هه‌ر زلهێزێک په‌لاماری وه‌ڵاتێک ده‌دات و گرێبه‌ست و په‌یمانه نێونه‌ته‌وه‌یه‌کان ده‌بنه له‌ته لاپه‌ڕه‌یه‌کی بێ نرخ. له‌م دۆخه‌دا هه‌موو ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌یه‌ک تهنیا له پێناو مانه‌وه‌ی خۆیدا ده‌جه‌نگێت. سه‌رکه‌وتنیش بۆ ئه‌و زلهێزانه‌یه که به وته‌ی مۆنێسکیۆ (1689-1755) خاوه‌نی رۆحی یاساکان، وه‌ک مێشه که‌رانه‌ی زه‌به‌لاح تاڵه‌کانی خانه‌ی جاڵجاڵۆکه‌ی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌کان ده‌پسێنن و تهنیا مێروه لاوازه‌کان به داوی ئه‌و یاسایانه‌وه ده‌بن. زلهێزه‌کان تهنیا بیر له ئاسایشی هۆبزی خۆیان ده‌که‌نه‌وه له دۆخی سروشتیدا و بۆ وه‌ڵاتانی جیهانی سێهه‌م و له گه‌شه‌سه‌ندندا، ئازادی له چه‌شنی رۆسۆیه‌که‌ی و کۆمه‌ڵگای شارستانی پێشنیار ده‌که‌ن. له ئه‌نجام دا تهنیا شتێک که له‌م سیسته‌مه نێونه‌ته‌وه‌یه بوونی نیه ئاسایش و ئازادیه
No comments:
Post a Comment